Streszczenie
Koncepcje patogenetyczne i terapeutyczne zaburzeń psychicznych przeszły w ostatnich dekadach stopniową drogę od zaburzeń neuroprzekaźnictwa synaptycznego w ośrodkowym układzie nerwowym (o.u.n.) do zaburzeń plastyczności neuronalnej. W roku 1997 zaproponowano tzw. molekularną i komórkową teorię depresji, w myśl której w patogenezie depresji występują zaburzenia plastyczności neuronalnej o.u.n., takie jak atrofia komórek hipokampa, zmniejszenie ekspresji hormonów neurotropowych oraz osłabienie neurogenezy, występujące pod wpływem czynników stresowych u osób z predyspozycją genetyczną. Leki przeciwdepresyjne przeciwdziałają tym procesom powodując zapobieganie „toksycznemu” działaniu hiperkortyzolemii na komórki hipokampa, zwiększoną ekspresję czynników neurotrofowych, głównie czynnika neurotrofowego pochodzenia mózgowego (BDNF) oraz wzrost neurogenezy.
Od kilku lat gromadzone są dowody dotyczące neuroprotekcyjnych własności leków normotymicznych (głównie soli litu i walproinianów), co może mieć znaczenie w terapeutycznym działaniu tych leków w chorobie afektywnej dwubiegunowej. U podstaw takich własności leży prawdopodobnie wpływ tych leków na procesy związane z sygnalizacją wewnątrzkomórkową, takie jak układ fosfatydyloinozytolu, aktywność kinazy białkowej C, czynnika neuroprotekcyjnego bcl-2 oraz kinazy syntetazy glikogenu 3-beta, jak również działanie wzmagające ekspresję BDNF oraz pobudzające neurogenezę. Wysuwane są przypuszczenia (głównie w odniesieniu do soli litu) o możliwości korzystnego ich działania w chorobach mózgu o etiologii neurodegeneracyjnej.
W ostatnich latach wysuwane są również przypuszczenia, że działanie na plastyczność neuronalną może mieć znaczenie w mechanizmie terapeutycznego działania leków neuroleptycznych, zwłaszcza neuroleptyków II generacji. Wiele badań wskazuje na działanie neuroleptyków typowych i atypowych na różne części mózgu. W trakcie długotrwałego stosowania, leki neuroleptyczne nowej generacji wykazują „oszczędzające” działanie na struktury mózgowe, a nawet mogą wywierać efekt neuroprotekcyjny. Można to wiązać z działaniem tych leków na szerokie spektrum objawów psychopatologicznych i z ich korzystnym wpływem na funkcje poznawcze.